Kamp Schwarzer Weg - Wilhelmshaven

Geschiedenis

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Duitse marinestad Wilhelmshaven herhaaldelijk gebombardeerd. Een belangrijk doel van de geallieerde bombardementen was de marinewerf.
De schade aan de werf was eind 1944 zo groot dat de leiding een aanvraag indiende om arbeidskrachten voor het ruimen van puin en herstel van de schade. Hierop volgde een toewijzing van politie-arrestanten (Polizeihäftlinge) uit Nederland. Deze moesten worden aangeleverd door de Sicherheitspolizei en SD van Groningen, Leeuwarden en Assen. Het eerste transport, groot ongeveer 300 man, vertrok op 8 januari 1945 uit Groningen. Er zouden nog verscheidene transporten volgen. Begin april kwam de laatste trein met gevangenen in Wilhelmshaven aan.

De gevangenen werden ondergebracht in een kamp aan de Schwarzer Weg (nu onderdeel van de Mühlenweg), dicht bij de marinewerf. Eerder waren hierin Russische krijgsgevangenen ondergebracht geweest. Het kamp Schwarzer Weg kan worden omschreven als een strafkamp voor Nederlanders die zich schuldig hadden gemaakt aan strafbare handelingen van politieke aard. Vaak ging het om jonge mannen die waren ondergedoken omdat ze niet hadden willen opkomen voor de gedwongen tewerkstelling in Duitsland (de Arbeitseinsatz). Er waren ook gevangenen bij van wie de Duitsers vermoedden dat zij bij het verzet betrokken waren. Vaak was dit ook inderdaad het geval. Veruit de meeste gevangenen waren, zoals gezegd, afkomstig uit de provincies Groningen, Friesland en Drenthe.

In totaal zijn er van januari tot mei 1945 zo’n duizend gevangenen, allen Nederlanders, in het kamp Schwarzer Weg ondergebracht geweest. Omdat het kamp te vol werd, werden er op 11 maart vierhonderd man overgebracht naar een klein kamp in Brockzetel, in de buurt van Aurich. Deze werden ingezet voor werkzaamheden op het vliegveld Wittmundhafen bij Ardorf. Op 6 april werd dit kamp weer ontruimd en moesten de gevangenen terug naar Wilhelmshaven. Zij werden eerst enige tijd ondergebracht in een kamp in het stadsdeel Fedderwardergroden voordat zij weer werden overgeplaatst naar het kamp Schwarzer Weg.

Het leven van de gevangenen in het kamp Schwarzer Weg was een verschrikking. Een van de ergste dingen was de feitelijke uithongering van de gevangenen, die veel te weinig en bovendien slecht voedsel kregen. Al gauw werden velen ziek. Van verzorging van de zieken was evenwel niet of nauwelijks sprake. Op 16 februari overleed het eerste slachtoffer. In totaal zijn er zestien gevangenen overleden. Ook in het kamp Brockzetel heersten verschrikkelijke toestanden. Hier zijn negen gevangenen overleden. Hierbij was ook een gevangene die na een mislukte ontsnappingspoging als afschrikwekkend voorbeeld voor de anderen werd doodgeschoten. In het kamp te Fedderwardergroden zijn drie gevangenen overleden.

Uiteindelijk zou het kamp Schwarzer Weg op 6 mei worden bevrijd. Eerder al, op 15 april, had een ziekentransport van zo’n 300 man het kamp verlaten. Deze werden op 16 april in Emden op een open boot geplaatst, die dezelfde dag nog aankwam in Delfzijl. Veel gevangenen verklaren dat het eigenlijk de bedoeling was geweest om dit transport te torpederen. De bevolking van Delfzijl, die ondanks een uitgaansverbod massaal uitliep, toonde zich geschokt over de ellendige aanblik van de gevangenen. Deze werden een dag later op zo’n dertig boerenwagens naar dorpen in Noord-Groningen overgebracht, waar zij korte tijd later de bevrijding beleefden. Tijdens dit ziekentransport en ook na de aankomst in Delfzijl en de evacuatie uit deze plaats zijn nog acht gevangenen overleden. Kort na hun thuiskomst overleden er nog twee.

In 1948 is op initiatief van een comité van oud-gevangenen in het gemeentehuis van Delfzijl een bronzen gedenkplaat aangebracht ter herinnering aan de indrukwekkende ontvangst door de bevolking van Delfzijl.

In 1990 werd aan de Mühlenweg in Wilhelmshaven, bij de vroegere ingang van het kamp Schwarzer Weg, in opdracht van het stadsbestuur van Wilhelmshaven een gedenksteen geplaatst. Tot 2000 was een van de barakken van het vroegere kamp voor een deel nog aanwezig. Nu is er van het kamp geen spoor meer terug te vinden.
In 1995 werd in opdracht van het stadsbestuur van Aurich een gedenksteen geplaatst aan de achterkant van het vroegere kamp Brockzetel. Hier zijn de barakken al kort na het einde van de oorlog afgebroken en is ook geen enkel spoor van het kamp meer aanwezig. Op het kampterrein bevindt zich een klein particulier gedenkteken voor een van de slachtoffers, dat is aangebracht door de familie.
Op de plaats van het kampterrein van Fedderwardergroden is in 2017 een gedenkteken aangebracht.

Boekje met meer informatie over het kamp

Titel: Het strafkamp voor Nederlanders in Wilhelmshaven. Dagboek en herinneringen januari – mei 1945.
Bewerkt en ingeleid door Oebele Vries. Tweede, gewijzigde druk, 1990. Uitgeverij Servo, Assen.

Dit boekje is niet meer in de handel, maar kan wel bij de openbare bibliotheken worden geleend.

Tekst lezing Oebele Vries over kamp Brockzetel (Duitstalig)

Gehouden op 18 mei 2022 op een workshop in Aurich.

Link: gedenkstätte-kz-engerhafe.de/2022/06/28/ns-zwangsarbeit-und-zwangsarbeitslager-in-ostfriesland-workshopbeitrag-ii/